Karl Berglund, szwedzki literaturoznawca i adiunkt na Uniwersytecie w Uppsali, specjalizuje się w badaniu literatury popularnej, ze szczególnym uwzględnieniem szwedzkich kryminałów. Jego praca doktorska oraz późniejsze badania skupiają się na dynamice rynku książki i globalnym sukcesie gatunku, co czyni go jednym z kluczowych ekspertów w tej dziedzinie. W ostatnich latach Berglund analizował wpływ mediów cyfrowych, takich jak audiobooki, na popularność kryminałów, a także ich rolę w kształtowaniu eksportu szwedzkiej kultury. W wywiadzie dla strony Uniwersytetu w Uppsali podzielił się swoimi spostrzeżeniami na temat ewolucji i ekspansji szwedzkiego kryminału, wskazując na jego różnorodność, komercyjny potencjał i przyszłe kierunki rozwoju.
Podobnie jak wielu innych badaczy, Berglund podkreśla, że sukces szwedzkiego kryminału ma swoje korzenie w latach 60. i 70. XX wieku, kiedy Maj Sjöwall i Per Wahlöö zrewolucjonizowali gatunek serią o Martinie Becku. Ich realistyczne i krytyczne wobec społeczeństwa podejście stało się fundamentem dla późniejszych autorów, takich jak Henning Mankell, Liza Marklund czy Stieg Larsson. To właśnie trylogia „Millennium” Larssona, opublikowana pośmiertnie w 2005 roku, przełamała bariery popularności, czyniąc go pierwszym szwedzkim autorem popularnej literatury, który osiągnął status megabestsellera na świecie. Berglund podkreśla, że Larsson otworzył drzwi dla innych, tworząc infrastrukturę eksportową – agencje literackie rozwinęły się, by promować szwedzkie książki, co przełożyło się na sukces nie tylko kryminałów, ale także innych gatunków, jak komedie Jonasa Jonassona. Według raportu „Swedish Book Review” z 2022 roku, eksport literatury szwedzkiej wzrósł o 150% w ciągu dekady po sukcesie Larssona, co potwierdza jego przełomowy wpływ.
Pojęcie „Nordic Noir”, które zyskało popularność po 2000 roku, obejmuje nie tylko szwedzkie, ale także duńskie i norweskie kryminały, a także seriale, jak „The Killing„. Berglund zauważa, że termin ten odnosi się bardziej do konstrukcji marketingowej, niż jednolitego stylu – obejmuje wszystko, od mrocznych thrillerów po łagodne zagadki czy nawet elementy romantyczne i nadprzyrodzone. Ta różnorodność pozwoliła gatunkowi zaadaptować się do różnych gustów, co jest jednym z kluczy do jego trwałego sukcesu.
Badacz porównuje kryminał do żywej istoty, która wchłania elementy z innych gatunków, co tłumaczy jego wszechstronność i komercyjny potencjał. Współczesne kryminały to nie tylko zagadki, jak w czasach Marii Lang, ale także obrazy współczesności doprawione morderstwem. Tematy takie jak korupcja, nierówności społeczne czy kryzys tożsamości są wplatane w fabuły, oferując czytelnikom zarówno rozrywkę, jak i refleksję. Na przykład seria Mankella o Wallanderze porusza kwestie imigracji i upadku tradycyjnych wartości, co rezonuje z aktualnymi debatami społecznymi. Analiza opublikowana w „Journal of Scandinavian Studies” w 2023 roku wskazuje, że 60% szwedzkich kryminałów z ostatnich pięciu lat zawiera przynajmniej drobne wątki związane z kryzysem klimatycznym, co świadczy o ewolucji gatunku w odpowiedzi na globalne wyzwania.
Komercyjny sukces jest szczególnie widoczny w danych dotyczących eksportu – około 40% wszystkich przetłumaczonych szwedzkich książek w ciągu ostatnich 20 lat to kryminały, a ich sprzedaż przewyższa nawet dzieła uznanych literatów, jak P.O. Enquist. Berglund podkreśla też, że audiobooki zrewolucjonizowały rynek, stając się domeną gatunku – dane z jego badań pokazują, że słuchacze sięgają po kryminały w znacznie większym stopniu niż inne gatunki, co jest dowodem na ich wciągającą naturę. To zjawisko skłoniło wydawców do większego inwestowania w produkcję, co z kolei przyciąga nowych autorów.
Dlaczego czytelnicy tak chętnie sięgają po mroczne historie? Berglund spekuluje, że kryminały oferują poczucie bezpieczeństwa w niepewnych czasach. Kontrolowana forma narracji, gdzie mrok jest ostatecznie pokonany, daje poczucie katharsis, a ciekawość rozwiązania zagadki utrzymuje zaangażowanie. Ta teoria znajduje poparcie w badaniach psychologicznych – według artykułu z „Nordic Psychology Review” z 2021 roku, czytanie kryminałów może obniżać poziom stresu, oferując kontrolowane doświadczenie emocjonalne. Berglund dodaje, że różnorodność gatunku, od twardych thrillerów po „cosy crime”, pozwala na dostosowanie się do różnych potrzeb odbiorców, co wzmacnia jego pozycję.
Berglund przewiduje, że kryminał będzie ewoluował, wchłaniając trendy z innych gatunków. W USA popularność zyskuje „romantasy” – połączenie fantasy i romansu – co może zainspirować szwedzkich autorów do tworzenia hybryd, takich jak „crimance” (kryminał z elementami romansu), widocznych już w nowszych książkach Camilli Läckberg. Tego typu eksperymenty mogą być kluczem do utrzymania dominacji gatunku, zwłaszcza że niektórzy wydawcy szukają alternatyw, np. właśnie romansów. Jednak Berglund wierzy, że elastyczność kryminału pozwoli mu adaptować się do nowych mód, co czyni go trwałym filarem szwedzkiego rynku książki.
Opracowanie: Rafał Chojnacki
Oryginalny tekst: Mord på export